Məzmun formanı doldurarsa, insanın etiqadı kamil olar

Bismilləhir-Rahmənir-Rahim!
İnancın bir məzmunu, bir də forması var. Çox təəssüflər olsun ki, bizlər bəzən qəflət edib forma dalınca olarıq, amma məzmun kənarda qalar. Bir insan dinə, imana yenicə gələndə sanki bir başqa dünyadan başqa dünyaya gəlmiş bir halda olur. Yeni dünyanın qaydaları ilə tanış olur, anlayır. Baxır görür ki, olduğu o biri dünyada hər kəs özü üçün, öz eqosu, öz həvayi-nəfsi üçün yaşayır. Dinə yeni gəldiyi zaman isə baxıb görür ki, burada Allah razılığı üçün yaşama var. Bundan sonra Allah razılığı üçün yaşamağa can atar. Alınmayanda da məşq edər ki, onda alınsın. Məyus olmaz, Allaha bildirər ki, Onun razılığını istəməyi öyrənməyə çalışır, səy edir...
Mövzular tərkibsiz olanda – mümkünsüzdür
Allahın razılığı ilə yaşamaq, Allahın razılığına çatmaq bir ayrı mövzudur. Adam əvvəl bunu istəməyi məşq etməlidir. Vay o haldan ki, insan Allah razılığı üçün yaşamağı unudar. Unudar ki, inancımız məzmun üstəgəl formadan ibarətdir. İnancımızın məzmunu da Tövhid üzərindədir. İnancımız Allaha sitayiş və Allaha pərəstiş üzərindədir. Qalan hər şey bunun yanındadır, bunun üçündür.
Əgər biz Peyğəmbər (s) və onun pak Əhli-Beytini (ə) tanıyırıq, sevirik, əzizləyiriksə, bunu ona görə edirik ki, onlar (ə) – Allah bəndələridir. Biz Məsumlara (ə) ona görə təvəssül edirik ki, onlar (ə) Allah razılığını qazanmışlardır. Yalnız bu halda təvəssül insanı Tövhidə aparıb çıxardır.
Ona görə də biz həyatımızda çox diqqətli və ayıq olmalıyıq ki, Tövhiddən bir addım da kənara qoymayaq. Biz şəhadət veririk ki, Allahdan başqa tapınacaq heç bir varlıq yoxdur, biz Allaha sitayiş edirik, Allahınkı olmaq istəyirik və buna aparan yol da Peyğəmbər (s) və onun pak Əhli-Beytinin (ə) nümunələridir. Gərək bunun məzmununa diqqət edək və forma bunun yanında olsun.
Həzrət İmam Rza (ə) buyurur: “Yeddi mövzu yeddi şeysiz məsxərədir:
- Hər kim dili ilə istiğfar, tövbə edə, amma qəlbində istiğfar etməyə – özünü məsxərə etmişdir.
- Hər kim Allahdan tövfiq istəyə, amma bunun üçün çalışmaya – özünü məsxərə edib.
- Hər kim ayıqlıq və ehtiyatlılıq istəyə, amma özü elə diqqətsizlik edə – özünü ələ salmışdır.
- Hər kim Allahdan Cənnət istəyə, amma ibadətin çətinliklərinə səbir etməyə – özünü məsxərə etmişdir.
- Hər kim Cəhənnəm atəşindən Allaha pənah apara, amma dünyanın bəyənilməyən mövzularını tərk etməyə – özünü məsxərə etmişdir.
- Hər kim Allahı yada sala, amma Allahla görüşə can atmaya – özünü məsxərə edib.
...”.
Dildə tövbə, qəlbdə tövbəyə bağlanarsa – kamildir
Həzrət İmam Rza (ə) bəyan edir ki, kim bu yeddi məsələdən danışsa, bu yeddi mövzunu özü üçün prioritet bilə, amma bunun yanında yeddi mövzuya da əməl etməyə, özünü məsxərə edib, ələ salır, ciddi söz danışmayıb. Diqqət edəndə görürük ki, formalar dilə gətirilir, amma məzmun olmayanda məsxərədən başqa bir şey olmur. Birincisi budur ki, əgər insan dilində tövbə, istiğfar etsə, amma qəlfində peşmançılıq keçirməsə, günahından istiğfar və tövbə etməsə – özünü məsxərə edib və dolayıb. Sanki dildə tövbə, istiğfar bəzən məzmunu insana unutdurar. Bunlar qəlbdəki peşmançılığın, istiğfarın yanında olmalıdır. Özü-özlüyündə bir insan gəlib dildə tövbə, istiğfar edərsə, amma qəlbi bununla həmahəng olmasa, qəlbi bu ruhiyyə ilə yaşamasa – özünü məsxərə etmiş, ələ salmış olar. Belə tövbə olmaz. O istiğfar ki, dildədir – mütləq qəlblə bir yerdədir. Əgər dildəki tövbə qəlb ilə birgə olmasa, o tövbədən bir fayda olmaz.
Tofiqat əldə etmək üçün çalışmaq gərək
İnsan bəzən Allahdan tofiqat, müvəffəqiyyət istəyir, amma onun üçün çalışması olmur. İnsan bəzən Allahdan ruzi istəyir, amma əməldə ruzi qazanmaq üçün çalışmır. İnsan bir tərəfdən Allahdan abırlı həyat tofiqatı istəyir, amma özü abırlı həyata nail olmaq üçün çalışmır. İnsan abırlı bir toplumda yaşamaq tofiqatının olmasını istəyir, amma özü bu abırlı toplumda yaşamaq üçün səy göstərmir, hətta bəzən bunun əksinə edir. Belə tofiqat istəməyin insana heç bir faydası və nəticəsi olmayacaq. Deməli, bu cür insan özünü məsxərə etmiş, ələ salmış olur.
Həyat hər bir insana bir dəfə verilir. Bəzən soruşurlar ki, bu həyatı düzgün yaşamaq üçün nə edək? Bu mürəkkəb, qarmaqarışıq, ziddiyyətli həyatda nə edək, necə edək? Böyük ürəfa, əxlaq ustadları bildirərlər ki, bildiyini, əmin olduğunu et. Əgər bir məsələdə dəqiqliyin, əminliyin varsa – onu et, tərəddüdün, şübhən varsa – dayan.
Görəsən gün ərzində insan etdiyi işlərin nə qədərini yüz faiz dəqiqliyinə əmin olaraq edir? Əgər aqibətin üçün faydalılığına əmin deyilsənsə, onu etməyə tələsmə. Ola bilər ki, bir iş olsun ki, hamının da xoşuna gəlsin, amma sən bunun aqibət və axirətinə faydalılığına əmin deyilsən – bu zaman dayanmalısan. Bu anlamda hər kim həyatında bəsirətlilik, ayıqlıq istəyə, amma özü diqqət etməyə – özünü məsxərə etmişdir. 
Bəzən məzmun aradan gedər, amma forma əsrlərlə qalar
Dünya bizi özünə çox məşğul edib. Biz çalışmalıyıq ki, dinin məzmunu hər zaman bizim üçün diri olsun. Ola bilər ki, bu məzmun itəndə, formaca bir şeylər əsrlər boyu da olduğu kimi qalsın. Həzrət Əlidən (ə) sonra məzmun aradan getdi, amma forma qaldı. Əsrlər boyu da bu və ya digər formalarda müxtəlif məsələlərin formaları qaldı, özünü göstərdi, amma məzmun yox idi. Bizim əziz Əhli-Beyt (ə) məzmunun üzərində olmuş və onun üzərində formanın əhəmiyyətini görmüşlər. Bəzi halda ola bilər ki, çoxlu sayda insanlar fərqinə varsın, bəzən ola bilsin ki, az sayda insanlar fərqində olsun – amma məzmun hər zaman önəmli olub.
Dinimizin məzmunda önəm verdiyi məsələlərdən biri də dilimizi nəzarətdə saxlamaqla bağlıdır. Çünki, insanın etdiyi yanlışların böyük əksəriyyəti onun dili ilə iqrar olunur. İstər məzmunca, istər formaca bizim necə danışmağımızın, nə danışmağımızın bizim mənəviyyatımıza, mənəvi təkamülümüzə təsiri var. Ona görə də Qurani-Kərim bizlərə doğru danışmağı, ədalətli danışmağı, xoş tərzdə danışmağı, gözəl sözlərlə, yumşaq danışmağı tövsiyə edir.
Bəhsimizdə daha çox doğru danışmağa vurğu etmək istərdik. Qurani-Kərimdə “Ali-İmran” surəsinin yeddi ayəsində inancılıların yüksək keyfiyyətləri sadalanan zaman etiqadda, danışıqda və əməldə düz olanlara, doğru danışanlara vurğu edilir. Burada insanın danışığının düz, həqiqət, gerçək olmasına işarə olunur.
Qəlbin düzəlməsi dilin düzəlməsinə bağlıdır
Həzrət Rəsulallah (s) buyurur: “Bəndənin qəlbi imana yönəlməz – onun qəlbi düz olmayana qədər. Qəlbi düzəlməz – o, düz danışmayana qədər”. Beləliklə, biz görürük ki, insanın imanının inkişafı, imanının möhkəmlənməsi qəlbə bağlıdır. Qəlbin də genişliyi, diri olması insanın ən mühüm əzalarından olan dilinin necə fəaliyyət göstərməsi ilə bağlıdır. Qəlbin diriliyi dilin doğruçu olmasına, həqiqəti söyləməsinə, dilin gerçəkliyinə, həqiqəti yaşatmasına qayıdır. Burada biz iman, qəlb və dil arasında böyük bir bağlantını görürük. Bir daha aydın olur ki, insanın dünyagörüşünün, ruhi vəziyyətinin onun zahiri təzahürləri ilə ciddi bağlantısı mövcuddur.
Həzrət İmam Sadiq (ə) buyurur: “Digərlərinin namaz və oruclarına aldanmayın. Belə ki, bir nəfər namaza o qədər öyrəşə bilər ki, əgər tərk etsə, onu vəhşət bürüyər. Onları doğru danışmaq və əmanətdarlıqla sınayın”. İmam Cəfər Sadiq (ə) bizləri çox mühüm mətləbdən xəbərdar edir. Yenə də məzmunun formadan daha önəmli olmasına vurğu edilir. Sözsüz ki, bir imanlı insanın həyatında namaz və oruc – çox vacib əməldir, hər bir müsəlmana vacib olan əməllərdir. Amma, bir insanın namaz qılması və oruc tutması onun dərhal mənəvi təkamülü yaşamasına dəlalət etmir. Bəli, bir insan namaz qılmaz, oruc tutmazsa – o, günah edir, Allahın buyuruşunu tərk edir. Amma, bir insanın namaz və oruc yerinə yetirməsi hələ onun dərhal imanlı, mütədəyyin olmasına dəlalət etmir. Belə ki, mümkündür ki, bir insan namaz da qılsın, oruc da tutsun, amma namazın yalnız forması onun əməllərində mövcud olar. Əgər namaz insanı təkəbbürdən uzaqlaşdırmır, təvazökar hala, Allaha bəndəlik ruhiyyəsinə gətirmirsə, demək ki, onun namazının hələlik ona bir faydası yoxdur.
Oruc insanı ixlasa deyil, əksinə – özünü digərlərindən üstün tutmağa gətirirsə, demək ki, o, hələ mənəvi təkamül yoluna qədəm qoymayıb. İmam Cəfər Sadiq (ə) bizlərə bildirir ki, insanın mənəvi təkamül yolunda olmasını bildirən xüsusiyyətlər başqadır. İnsanın təkamülünün, keyfiyyətinin meyarı – onun doğru danışmağı və əmanətdar olmasıdır. İnsanın danışığı – onun göstəricisidir. İnsan onun ixtiyarında olanla necə davranır, əmanətdarlığı nə həddədirsə, keyfiyyəti də odur.
Həzrət Əli (ə) buyurur: “Mütədəyyin adamın əlamətləri var. Onlardan biri də doğruçuluqdur”. O insan ki, həqiqi mömindir, dindardır – onun bəlli xüsusiyyətləri var. Onların içərisində doğruçuluq – ən önəmlilərindəndir.
Yalnız doğru danışanlarla birgə olmalı
Allah Təala Qurani-Kərimin “Tövbə” surəsinin 117-ci ayəsində buyurur: “Ey iman gətirənlər! Ey iman gətirənlər, Allahdan qorxun və doğruçularla birgə olun”. Qurani-Kərim bizlərə Allahdan qorxanlarla, təqvalı olanlarla və sadiqlərlə, doğru danışanlarla olmağı tövsiyə edir. Buradan çıxara biləcəyimiz dərslərdən biri budur ki, sadiqlərlə, doğru danışanlarla dostluq, oturub-durmaq, ünsiyyətdə olmaq – insanın tərbiyə və təkamülünü artıran ciddi amillərdəndir. İnsan bu cür mühitdə olduğu zaman onun təkamülü baş verir. Amma yalan danışan, nə danışdığına fikir verməyən, gerçək danışmayan insanlarla olduğu mühit insanı büdrəməyə tərəf aparıb çıxardır.
Ona görə də hər birimiz öz mühitlərimizə diqqətli olmalıyıq. Doğruçu, düz danışan, keyfiyyətli danışan, həqiqətə uyğun danışanlarla birgə olmaq insanı inkişafa aparar. Əksinə, yalan danışan, danışığına fikir verməyən, danışdığı sözün məzmununun, formasının fərqinə varmayan, riya edən, nifaq edən insanlardan uzaq durmağa çalışmalıyıq.
Ayədən götürə biləcəyimiz digər mühüm dərs budur ki, İlahi rəhbərlərdən ayrılmamalıyıq. Təfsirdən anlaşılır ki, Allahdan qorxan və doğru danışanlar deyildikdə, həm də İlahi rəhbərlər, Allah dostları, peyğəmbərlər (ə) və Əhli-Beyt (ə) nəzərdə tutulur. Çünki, doğru danışanlar onlardır. Ona görə də mömin insanlar təqvaya riayət etməli və İlahi rəhbərlərlə bir yerdə olmalıdır.
Digər təfsiri çalar budur ki, toplumun inkişaf üç mövzuya qayıdır: iman, təqva və vilayətə itaət. Əgər bir insan inkişaf etmək istəyirsə, onun inkişafı imandan, təqvalı davranışdan və Allah dostlarına, vilayətə bağlı olub itaət etməkdən keçir. Toplumda bundan kənar inkişaf yoxdur. Əgər toplumda mənəvi iman ab-havasının inkişafını istəyiriksə, təqvalı davranışın nümunə və əməllərini insanlar üçün təzahür etdirməli, Allah dostlarını tanıyıb onlara itaət etməliyik. Mənəvi inkişafın rəhni – iman, təqva və Allah dostlarına bağlı olub onlara itaət etməkdir.
Allahım bizlərə dinimizin məzmunu yaşamağı nəsib et!
Allahım, bizləri doğru danışanlardan qərar ver!
Allahım, bizlərə Allah dostlarını tanıyıb, onlara itaət etməni nəsib et! Amin!
Hacı İlqar İbrahimoğlu