Anamızın dilində danışaq (pritça)
Həftənin 5-ci günüdür. Hamı rusca danışmalıdır. Müəllimlər
də, uşaqlar da. Nə bilirik ki, "net-yest”dən başqa. Bir-birimizlə qaş-gözlə
danışırıq. İmla heç, "ifadə” yazmaq lap zülüm. Rusca kim bilir ki... Müəllimə məcbur
olub cümlələri yazı taxtasına təbaşirlə yazır.
...İlk əmək fəaliyyətinə başlayıram. Harda? Avtobazada. Kargüzarlıq işləri rus
dilindədir. Baş mühasib, baş mühəndis, baş iqtisadçı, anbar müdiri, avtovağzal
rəisi... bütün məsul vəzifələrdə heç orta məktəbi bitirməyən ruslardı. Hərdənbir
mənə sataşırlar. Günorta stol açılır, hər cür içki, kolbasa. Mən yemirəm. "Bax
ha, bu cavan oğlan əsl müsəlmandı, nə araq içir, nə donuz ətinin kolbasasını
yeyir”... O gün biri mənə ana söyüşü verdi, ağzına yumruq vurdum.
Baş mühasib Qalya mənə baxır, baxır və deyir:
-Əcəb boy-buxunlu, yaraşıqlı cavandı. İstəsəydi ərə gedərdim ona..
Lyuba acıqlanır ona:
-Buna bax ey, utanıb-qızarmır. Bu cavanın var 17, sənin var 44 yaşın...
...Beləcə, zəmanə atını dördnala çapsa da, mən nostalji hisslər yaşadım və
xatirələrimi dilə gətirdim. Həqiqətən, sovet dönəmində rus dilini bilməyənlər
acı həyat yaşayır, karyera pilləkənlərində yüksələ bilmirdilər... Amma xalq
yazıısı M.İbrahimov 1956-cı ilin avqust ayında Azərbaycan SSR Ali Soveti Rəyasət
Heyətinin sədri olarkən Azərbaycan dilinə dövlət dili statusu vermiş və Moskva
onu 1959-cu ildə millətçilikdə günahlandıraraq vəzifəsindən uzaqlaşdırmışdır.
Ümummilli Lider Heydər Əliyev hakimiyyətə gələndən sonra o, bütün iclaslarda, tədbirlərdə
azərbaycanca danışmışdır. Xalq şairləri S.Vurğun, R.Rza da dilimizin saflığı,
gözəlliyi haqqında şeirlər yazmışlar... "Ömür” kitabının müəllifi, xalq şairi
Sabir Rüstəmxanlının "Sağ ol, ana dilim” şeirini kim unudub, kim?
* *
Məni günahkar bilib qınağa çəkmək fikrinə düşməyin. Son vaxtlar telegüzgülərə
baxanda halım olur pərişan, özümü naqolay hiss edirəm, bir az zövqüm korlanır,
bir az əsəblərim tarıma çəkilir. Elə bil kimsə ürəyimi ovcuna alıb sıxır.
Bilirsinizmi niyə bu hala düşürəm? Hə, bu sualın dürüst cavabı odur ki, şirin-şəkər
sözüm, dilim qiymətdən düşür, daha doğrusu, yerində işlənmir, məna tutumunu
itirir. Bircə-bircə mən deyim, siz təsdiqləyin.
Hər vaxtın xeyirli olsun! Əşi, nə sözdü bu xeyirli? Yəni pullu, yoxsa mənfəətli?
Yəqin ki, kapitalizm cəmiyyətinə uyğunlaşırıq, hə? Görünür dəb düşüb, hamı
bir-birinə pul, mənfəət arzulayır. Çox keçməz, televiziya belə salamlayar:
Sabahın xeyir alverçi, biznesmen. Bazar olsun!
Böyük, iri, nəhəng, yekəpər, yekə, zırpı, heyvərə, nataraz, zorpa sinonimlərdir.
Amma biri digərinin yerində işlənə bilməz! Bu sözlərin əksəriyyətini bəzi tərəvəzlərə
aid etmək olar. Məsələn, boranıya, qarpıza. Bəs yekə rayon, yekə aktyor demək
olar? Yox, yekə kobud sözdü, ədəbi dil materialı deyil. Hətta kimsə özündən
müştəbeh danışanda "yekə-yekə” danışma”, "Yekəxanalıq eləmə” deyirik.
...O gün "Ovqat” verilişində şairə qadın yaxasını cırırdı ki, ədəbi dil məsələsi
keçən əsrin icadıdı. İndi kim necə istəyir elə yazmalı, elə danışmalıdır. Biədəb
sözlərdən qaçmaq lazım deyil, həyatda var, sən işlət!
Bəzən dilə şirinlik, cazibə, poetiklik gətirən uzun saitləri bəyənmir və tələffüz
etmirlər: Səbinəyə Səbnə, Cəmiləyə Cəmlə, qəbiləyə qəblə, qərinəyə qərnə deyirlər.
Azərbaycan dilindəki sözlərin məna tutumunu bilməyib, tamaşaçı yerinə izləyici,
maşına araba, fəndə fən, əsrə əsir deyən televiziya işçisindən nə gözləyəsən...təzəlikcə
dildə yenilik edilib: dəlləyə, sürücüyə "müəllim” deyilir.
...Telekanallardan birində gözəl, cazibədar, demə görmədim, Mona Lizaya bənzər
qız əl-qol hərəkəti ilə özünü əsdirə-əsdirə danışır: Heyf ki, mənim içimə
girib, ha əlləşirəm, çıxmır ki, çıxmır...Onu bağışlamaram, o mənə atıb... İlan
kimi sarmaşıblar bir-birinə .(Bu ifadələrə görə qadın oxuculardan üzr istəyirəm).
...Bəs hansı dildə danışaq? Ən yaxşısı budur, anamızın dilində danışaq! Nə rus,
nə ərəb, nə fars, nə türk dilində qırıldatmayaq! Kimdi o müqəddəs varlıq! Bizi
işıqlı dünyaya gətirən, qucağında bəsləyən, bizə "balama qurban inəklər, balam
haçan iməklər”, "balama qurban alçalar, balam haçan əl çalar” deyən İnsan!
Fikir verin, baxın, xalası, bibisi nə qədər atıb-tutursa, uşaq kirimir,
ağlayır, elə ki, onu anası qucağına alırsa, o, sakitləşir, hətta əl çalıb,
gülür, sevinir... Həqiqətən, ana müqəddəs varlıqdır... Ağıl dişimiz çıxanda, o,
səhərə kimi yatmır, heç mürgü də vurmur... Və biz ömrümüz boyu anamıza borclu
oluruq.
...Xocalı faciəsini kim unuda bilər? Orda bir epizod var. Ana düşmən gülləsin
tuş gəlməkdən qorxmur amma balasını qoyub qaçmır. Mən bu epizodu görəndə, özümdən
xəbərsiz, gözümdən yaş süzülür... Halım pərişan olur.
Əlibala Rəhimov,
publisist